𝐏𝐫𝐨𝐭𝐞𝐣𝐞 𝐑𝐞𝐤𝐮𝐫𝐬𝐮𝐬 𝐍𝐚𝐭𝐮𝐫𝐚𝐢𝐬, 𝐒𝐄𝐅 𝐊𝐨𝐧𝐭𝐢𝐧𝐮𝐚 𝐏𝐫𝐨𝐦𝐨𝐯𝐞 𝐋𝐚𝐧𝐬𝐚𝐦𝐞𝐧𝐭𝐮 𝐑𝐞𝐠𝐮𝐥𝐚𝐦𝐞𝐧𝐭𝐮 𝐒𝐮𝐤𝐮 𝐧𝐢𝐚𝐧 𝐥𝐢𝐮 𝐡𝐮𝐬𝐢 𝐒𝐞𝐫𝐢𝐦𝐨́𝐧𝐢𝐚 𝐊𝐮𝐥𝐭𝐮𝐫𝐚 𝐓𝐚𝐫𝐚-𝐁𝐚𝐧𝐝𝐮 𝐢𝐡𝐚 𝐌𝐮𝐧𝐢𝐬𝐢́𝐩𝐢𝐮 𝐀𝐢𝐥𝐞𝐮

18 Nov 2025
Press Release Image
Informasi Lengkap
Asuntu

𝐏𝐫𝐨𝐭𝐞𝐣𝐞 𝐑𝐞𝐤𝐮𝐫𝐬𝐮𝐬 𝐍𝐚𝐭𝐮𝐫𝐚𝐢𝐬, 𝐒𝐄𝐅 𝐊𝐨𝐧𝐭𝐢𝐧𝐮𝐚 𝐏𝐫𝐨𝐦𝐨𝐯𝐞 𝐋𝐚𝐧𝐬𝐚𝐦𝐞𝐧𝐭𝐮 𝐑𝐞𝐠𝐮𝐥𝐚𝐦𝐞𝐧𝐭𝐮 𝐒𝐮𝐤𝐮 𝐧𝐢𝐚𝐧 𝐥𝐢𝐮 𝐡𝐮𝐬𝐢 𝐒𝐞𝐫𝐢𝐦𝐨́𝐧𝐢𝐚 𝐊𝐮𝐥𝐭𝐮𝐫𝐚 𝐓𝐚𝐫𝐚-𝐁𝐚𝐧𝐝𝐮 𝐢𝐡𝐚 𝐌𝐮𝐧𝐢𝐬𝐢́𝐩𝐢𝐮 𝐀𝐢𝐥𝐞𝐮

Data Publica

18 Nov 2025

Descrisaun

Suku Lausi, 14 Novembru 2025| 𝐒𝐮𝐚 𝐄𝐱𝐜𝐞𝐥𝐞̂𝐧𝐜𝐢𝐚 𝐒𝐞𝐜𝐫𝐞𝐭𝐚́𝐫𝐢𝐨 𝐝𝐞 𝐄𝐬𝐭𝐚𝐝𝐨 𝐝𝐚𝐬 𝐅𝐥𝐨𝐫𝐞𝐬𝐭𝐚𝐬 𝐄𝐧𝐠. 𝐅𝐞𝐫𝐧𝐚𝐧𝐝𝐢𝐧𝐨 𝐕𝐢𝐞𝐢𝐫𝐚 𝐝𝐚 𝐂𝐨𝐬𝐭𝐚, 𝐒.𝐇𝐮𝐭, Kontinua Realiza Lansamentu Regulamentu Suku nian liu husi Kultura Tara-Bandu hodi nune'e sidadaun sira hotu bele proteje no konserva rekursus naturais, iha Suku Lausi, Posto Administrativu Aileu Vila, Munisípiu Aileu.

Tara-Bandu ida ne’e hetan apoiu husi Ministério da Agricultura, Pecuária, Pesca e Florestas (MAPPF), Secretário de Estado das Florestas (SEF), suporta husi parseiru dezenvolvimentu Japan Internasional Cooperation Agency (JICA) iha Timor-Leste, no PLAN-Internasionál no Direção Nacionál de Gestão das Florestas Bazias Hidrograficas e Área Mangais.

Intervensaun 𝐒𝐮𝐚 𝐄𝐱𝐜𝐞𝐥𝐞̂𝐧𝐜𝐢𝐚 Secretário de Estado das Florestas Eng. Fernandino Vieira da Costa, 𝐒.𝐇𝐮𝐭, informa Tara-bandu ida ne'e importante tebes, Reprezenta S.E. Ministro Agricultura, Pecuária, Pesca e Florestas (MAPPF), Eng. Marcos da Cruz, hanesan mós nudar Secretário de Estado das Florestas(SEF) iha Nonu Governu Konstituisionál marka prezensa iha ne'e atu ofisializa realiza Lansamentu ba regulamentu sira ne'ebé eziste ona iha regulamentu Suku Leusi ninian.

"Serimónia Tara-bandu ida ne'e implementa husi parseiru dezenvolvimentu sira hanesan JICA ho PLAN Internacionál no Autoridade lokál inklui Komunidade sira hotu atu respeita no halo tuir regulamentu sira ne'ebé eziste ona liu husi kultura Tara-bandu ida ne'e hodi fo protesaun ba rekursus naturais sira ne'ebé moris iha rai laran" dehan S.E.SEF.

Sua Excelência SEF, informa mós prosesu atu implementa Regulamentu Suku no ofisializa liu husi Tara-bandu ida ne’e lori prosesu naruk, konsultasaun hamutuk ho komunidade no Autoridade lokál sira hotu mak foin lori ba aprova iha Konselhu konsultativu Munisípal hodi tau iha arkivu nune'e jerasaun ba jerasaun bele respeita no halo tuir regulamentu sira ne'ebe hakerek ona.

"Programa Tara-bandu ida ne’e ajuda tebes parte Governu, Ministério Agricultura, Pecuária, Pesca no Florestas (MAPPF), Secretario Estadu Florestas(SEF) Diresaun Geral Florestas(DGF), no Autoridade lokál kontinua habelar programa sira ne’ebé implementa oinsa bele fó protesaun no konservasaun ba ita nia rekursus naturais ne’ebé maka tinan-tinan sempre hetan estraga husi ita nia sidadaun rasik” dehan 𝐒𝐄𝐅.

S.E. SEF, hateten ba Komunidade sira hotu katak Tara-Bandu ne’e laos atu Tara deit maibé ho Bandu siknifika Bandu duni no halo tuir saida mak ita hakerek ona iha Regulamentu Suku nian, katak Ema ho Ema tenke respeita malu, labele estraga malu no labele oho malu, labele asalta malu, labele tuda malu no labele estraga ema seluk nia sasan, hirak ne’e mak hakerek ona regulamentu suku nian.

"Aleñde ida ne’e mós ita ema moris harmonia ho natureja, labele estraga rekursus naturais, labele estraga Biodiversidade sira, labele estraga Rekursus Florestais Ai-laran sira ne’ebé moris natural proteje tanba ne’e kriatura Nai Maromak nian ne’ebé haraik mai ita hodi kuidadu ita nia natureja sira hodi fo matak malirin mai mai ita" dehan S.E.SEF.

Sua Excelência SEF, dehan Paisajen ai-laran natural ne’ebé ita iha furak tebe-tebes, ida ne’e maka sei atrai turista no vizitante sira mai vizita ita nia rai liu-liu Munisípiu Aileu, ema mai bele sente ho anin ne’ebé fresku ho kondisaun sira ne’e maka ita tenke promove nafatin ita hotu lakoi Munisípiu Aileu sai fali fatin ne’ebé manas.

"Ita hotu akompañia mudansa klimatika ne’ebé mak akontese iha ita nia rai no mundu tomak ida ne’e mós sei afeta ba ita nia moris. Tanba ne’e mak liu husi Tara-Bandu ida ne’e akompaña hodi respeita no halo tuir buat barak mak ita sei hetan nia benefisíu husi regulamentu suku liu husi Tara-Bandu ida ne’e, tanba nune’e maka Autoridade Lokál no Xefe Suku Xefe Aldeia no Lianain, Juventude sira hotu tenke suporta programa Tara-bandu ida ne’e" hateten SEF.

S.E. SEF, informa liu tan katak Ita Ema tenke moris harmonia ho natureja, moris harmonia ho ita nia biodiversidade, animal fuik sira, ita iha balada fuik hanesan kakatua, loriku, bombu, no seluk tan ne’ebé lubuk ida iha ita nia rai maibé agora barak mak komesa ameasadu atu lakon husi ita nia Ema nia atitude ne'ebé hanoin deit mak estraga.

"Kuandu ita nia sidadaun sira balun kontinua estraga ita nia balada fuik ne’e konsidera aktus krime sei prosesu tuir lei ne’ebé vigora iha Konstituisaun RDTL, ita iha lei Nu. 6/2020 konaba, regime juridiku protesaun no konservasaun ba biodiversidade" dehan Sua Excelência SEF.

Aleñde ne’e mós Sua Excelência SEF, informa ba Komunidade sira hotu katak semak iha kilat anin/manu lori ba entrega iha Corpu Guarda Floresta/PNTL nune’e bele asegura, bainhira sidadaun balun kontinua rai kilat anin/manu ne’e konsidera krime, tanba kilat ne’e uja atu oho animal fuik sira ho nune’e mak ita hotu hamutuk hodi evita ba hahalok sidadaun sira ne’ebé kontinua kaer kilat hodi oho animal fuik sira.

Iha fatin hanesan Prezidente Autoridade PAM-Munisípiu Aileu, Sr. João Bosco dos Santos , informa Tara-bandu ne’ebé ita realiza iha Suku ida ne’e, liga liu ba kultura ita rona bebeik mós ita nia S.E. Primeiru Ministru Sr. Kay Rala Xanana Gusmão koalia katak dezenvolvimentu, buat hotu bele la'o maibé ita Timor kesi metin ho ita nia kultura.

“Tara-bandu ida ne’e iha buat tolu ne’ebé importante mak hanesan Tara-bandu ba ema ho ema ne’e inkliña buat barak liga ba Ema baku malu no oho malu, nauk ema nia sasan, ita liga mós ba Ema ho animal, balun uja kuda, karau bibi, luhan la iha ba tama ema nia to’os hodi estraga.

Ema ho ambiente no natureja, ita timor tuir kultura dehan katak ita nia fatuk mos iha nain ita nia be’e ai mos iha nain, ita nia mota sira ne’e lori makina ba soke ikan, boek oan sira ne’e mate hotu tanba ne’e implementa tara-bandu ida ne’e atu ita hotu bele asegura" dehan PAM-Aileu.

Nia informa mós Bee matan lulik sira ne’ebé diak hodi fornese ba komunidade sira, ai sira ne’ebé moris be’e matan ninin ita ba tesi hotu, tesi ai barak iha Munisípiu Aileu ne’e Suku Lausi, tanba ne’e husu ba Florestas CGF no PNTL sira tenke atensaun kaer kriminaliza, tanba atitude sira ne'e estraga bee matan sira.

Liga mós ba ekonómia ajul katak Tasi ne’e hahú husi foho, siknifika katak ita iha foho maka tenke kontribuisaun makas liu husi protesaun floresta presija komunidade sira hotu nia kontribuisaun no suporta halo reflorestasaun, komunidade sira labele hatene deit mak tesi ai maibe tenke kuda ai. Autoridade lokal sira tenke kontrola, dezenvolvimentu ho ita nia kultura atu lao diak presija ita hotu nia servisu hamututk.

Marka Prezensa iha serimónia Lansamentu Tara Bandu ida ne'e Sua Excelência SEF, Prezidente Autoridade PAM-Munisípiu Aileu, Diretór Gerál Floresta, Reprezenta PLAN Internasionál, Reprezenta JICA iha Timor Leste, Komandante PNTL-Munisípiu Aileu, Administrador Postu Administrativu APA-Aileu Vila, Autoriedade Lokál Xefe Suku ho Xefe Aldeia sira no partisipasaun masimu husi Komunidade sira hotu no Estagiariu sira husi Estudante UNTL sira.

Hafoin remata serimónia Lansamentu Regulamentu Suku nian liu husi Kultura Tara-bandu ida ne'e 𝐒𝐮𝐚 𝐄𝐱𝐜𝐞𝐥𝐞̂𝐧𝐜𝐢𝐚 𝐒𝐞𝐜𝐫𝐞𝐭𝐚́𝐫𝐢𝐨 𝐝𝐞 𝐄𝐬𝐭𝐚𝐝𝐨 𝐝𝐚𝐬 𝐅𝐥𝐨𝐫𝐞𝐬𝐭𝐚𝐬, kontinua hala'o nia viagen mai Díli hodi akompaña S.E Primeiru Ministru Sr. Kay Rala Xanana Gusmão no membru IX Governo Constitucional sira hodi debate orsamentu jeral estadu (OJE) 2026 nian iha Parlamentu Nasionál(PN).

#Média G-SEF

Galeria
Video

Laiha Video

Dokumentus

Laiha Dokumentus